‘De Russische Revolutie had niet alleen gevolgen in het Russische Rijk, repercussies in Europa en Azië, en invloed op communistische bewegingen in de hele wereld. Ze had ook een groot mentaal effect, in de dimensie van ideeën’, zegt Serhii Plokhy, in een telefonisch interview. Plokhy is een Oekraïense historicus aan Harvard University en auteur van tien boeken over de Sovjet-Unie. Zijn laatste, Lost Kingdom, verschijnt dit jaar in Nederlandse vertaling. ‘Elites overal zagen het acute gevaar van het negeren van volkswensen en volksemoties. Het begin van de verzorgingsstaat was een van de antwoorden op de uitdaging die het sovjetmodel bood.’
Wie de internationale invloed van de Russische Revolutie wil begrijpen, moet volgens Plokhy ook de energie kennen die de Sovjet-Unie in de jaren twintig en dertig gaandeweg begon uit te stralen. E.H. Carr schreef in de jaren dertig over ‘de vogue van Russische literatuur en marxisme’ die bij West-Europese intellectuelen om zich heen greep – een vogue die overigens nog decennia zou aanhouden, onder de soixant-huitards en andere linkse activisten.
‘Er was in de jaren twintig en dertig onmiskenbaar aantrekkingskracht van het socialistische ideaal’, zegt Serhii Plokhy. ‘De Comintern, de internationale revolutionaire beweging, trok gemotiveerde, gedreven, idealistische mensen uit de hele wereld naar Moskou. De kunst en de modernistische stijl van de revolutie inspireerden kunstenaars over de hele wereld. Sommige gevluchte Russische emigrés keerden terug om deel te zijn van het historische experiment dat zich in de Sovjet-Unie voltrok: om te proberen de wereld te veranderen en een nieuw soort samenleving op te bouwen.’
Maar dat enthousiasme ebt ook weer weg, evenredig aan de controle die Stalin oplegde, aan de Sovjet-Unie en aan Oost-Europa. ‘Na de toespraak van Chroesjtsjov in 1956, waarin hij Stalin hekelde, was het communistische ideaal al ernstig gewond’, zegt Plokhy. ‘Na het neerslaan van de revolutie in Praag, in 1968, was het dood. Er was vanaf de jaren zestig geen hoop meer voor het sovjetmodel als transformatieve macht in de wereld, als land dat de wereld kon vormen door de kracht van zijn idealen, door een betere, rechtvaardiger samenleving. In het eerste deel van mijn leven, in de Sovjet-Unie in de jaren zeventig en tachtig, kwam ik nergens opwinding over het communisme tegen. Het is een grote paradox: Rusland was nooit zo machtig als in de twintigste eeuw, en nooit zo vervreemd en geïsoleerd.’
Het ideaal van de revolutie mocht dan in de Sovjet-Unie al snel wegslijten, in de wereld zou het in de decennia na de Tweede Wereldoorlog hoogtij vieren. De ‘indammingsstrategie’ van de VS tegen de Sovjet-Unie mocht dan misschien hebben geholpen tegen een invasie van West-Europa, maar het voorkwam niet dat in tientallen landen marxistische regimes aan de macht kwamen – in Azië, Afrika, Latijns-Amerika – die banden aanknoopten met Moskou. In de jaren zeventig, toen het socialisme in de Sovjet-Unie al zwaar vermolmd was, vierden de socialisten overwinningen in Vietnam, Ethiopië, Nicaragua en tal van andere landen. In China, de grootste economie ter wereld en het belangrijkste land van de komende eeuw, wappert de rode vlag nog altijd – geen onbeduidend feit.
In Rusland wappert die vlag natuurlijk niet meer, sinds 1991. Toch ziet Sean McMeekin, een rechtse historicus van het Amerikaanse Bard College, in onze wereld op verschillende plekken de ‘nagloei’ van de revolutie. In zijn onlangs verschenen boek The Russian Revolution: A New History wil hij aantonen dat niet zozeer grote sociale misstanden de bosjewieken aan de macht brachten in Rusland, als wel de onfortuinlijke combinatie van oorlogsfrustraties, onverwacht mooi weer in februari 1917 (dat massa’s mensen op straat bracht) en vervolgens bijzonder kortzichtige Duitse steun aan Lenin en zijn extremisten.
‘In de jaren twintig en dertig had de Russische Revolutie natuurlijk een sterk internationaal effect, door de revolutionairen die zich erdoor gesterkt voelden en de steun van de Sovjet-Unie aan communisten wereldwijd’, zegt McMeekin in een telefonisch gesprek. ‘Er zijn ook verborgen, maar belangrijke invloeden. Zo loopt er een directe lijn van de Russische Revolutie naar de machtsovername van de nazi’s in Duitsland. Voor zijn methoden, doelen en tactiek keek Hitler naar de socialisten, die aanvankelijk veel sterker waren dan de nazi’s. Het is geen toeval dat de nazi’s hun eerste ervaringen met geweld en machtsgrepen opdeden in Beieren, waar de socialisten hadden geprobeerd de Volksstaat Beieren en de Beierse Sovjet-Republiek op te zetten.
